Wpływ operacji „Barbarossa” na powstanie masowych ośrodków zagłady

22 czerwca 1941 Niemcy oraz państwa z nimi sprzymierzone wypowiedziały wojnę Związkowi Radzieckiemu. Walki na froncie wschodnim, gdzie realizowano operację „Barbarossa”, były jednymi z najbrutalniejszych i najbardziej wyniszczających bitew II wojny światowej. Rozpoczęcie działań na wschodzie było również punktem zwrotnym w nazistowskim planie „rozwiązania kwestii żydowskiej”.

Niemcy, podobnie jak podczas ataku na Polskę czy Francję, zastosowali taktykę "Blitzkriegu", czyli wojny błyskawicznej. Sowieci już wcześniej dostawali sygnały o "piętrzeniu" się sił państwa osi przy granicy z ZSSR, które mimo wszystko zignorowali. Nazistowskie wojska w liczebności około 4,7 miliona żołnierzy, setek czołgów i samolotów przeprowadziły atak praktycznie na całej wschodniej długości granicy (od Bałtyku po Morze Czarne). W zaledwie parę tygodni, dzięki szybkim i głębokim przełamaniom, Armia Czerwona została zepchnięta w stronę Moskwy. Tuż za regularną armią Wehrmachtu ruszyły oddziały specjalne, tzw. "Einsatzgruppen", zwane również Szwadronami Śmierci. Oddziały te funkcjonowały już wcześniej, ale ze względu na planowaną niemiecką agresję na Związek Radziecki, w okresie od stycznia do maja 1941, w szkole policyjnej w Pretzsch w Saksonii rozpoczęto mobilizację i tworzenie nowych oddziałów, które po wybuchu konfliktu udały się na front wschodni. Sformowano cztery oddziały Einsatzgruppen (A, B, C i D), które podzielone zostały na Einsatzkommanda i Sonderkommanda. Oddział  Einsatzgruppen liczył pomiędzy 600 a 990 członków, którzy przynależeli do: SS, SD, Gestapo, Kripo, policjantów z 9 rezerwowego batalionu policyjnego z Berlina i jednostki tajnej policji Leitender Dienst. Oddziały te podlegały Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), którego zwierzchnikiem był Reinhard Heydrich.

Einsatzgruppen miało rozprawić się z Żydami, fanatycznymi komunistami, urzędnikami państwowymi oraz sowiecką inteligencją. Niemiecka ekspansja podczas działań wojennych została doskonale przygotowana pod względem ideologicznym, teoretycznym i taktycznym. Scenariusz masowych egzekucji był zazwyczaj podobny. Ofiary gromadzono w jednym miejscu, a następnie rozstrzeliwano. Ciała zrzucano do masowych grobów, często kopanych przez samych więźniów, w pobliskich lasach. Niemcy, wkraczając na tereny Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi i Ukrainy, uwolniły ludność spod terroru stworzonego przez komunistów. Miejscowa ludność sama włączała się do masowych mordów na Żydach oraz komunistach. Niejednokrotnie byli to również miejscowi policjanci oraz urzędnicy, którzy brali udział w łapankach, egzekucjach oraz wskazywali miejsca pobytu wrogów III Rzeszy. Już w dniach 25–29 czerwca 1941 roku odbył się pogrom ludności żydowskiej w Kownie, przeprowadzony z niemieckiej inspiracji przez litewskich nacjonalistów. Jeden z pierwszych znanych pogromów, w którym brała również udział miejscowa ludność, miał miejsce we Lwowie w dniach 30 czerwca–5 lipca 1941. Zginęło wtedy 5 tysięcy Żydów. Według dokumentów niemieckich, masakry dokonała jednoznacznie ochotnicza milicja ukraińska oraz urlopowani żołnierze ukraińskich batalionów dywersyjnych. Z kolei masakra Żydów w podkijowskim Babim Jarze, gdzie zginęło 40 tysięcy osób, była przede wszystkim dziełem ukraińskich formacji policyjnych. W Białej Cerkwi, we wrześniu 1941, hitlerowscy oprawcy zamordowali 1 100 dorosłych Żydów, ale zaprotestowali przed rozstrzelaniem 560 dzieci. Wtedy na pomoc wezwano ukraińskich „policjantów", którzy bez żadnych oporów wykonali tę część kaźni. Na początku celem oddziałów specjalnych byli mężczyźni, lecz od sierpnia 1941 rozkazano mordować również kobiety, dzieci oraz starców.

Szacuje się, iż Einsatzgruppen mają na swoich rękach krew przynajmniej 900 000 ofiar. Jednakowoż, ofiar masowych mordów, gdzie ofiarami byli głównie Żydzi oraz, w mniejszym stopniu, Sowieci, było znacznie więcej – m.in. dzięki pomocy wspomnianej już miejscowej ludności. Niektóre źródła podają nawet 1 500 000 - 2 000 000 ofiar (The United States Holocaust Memorial Museum). Największe masakry miały miejsce w Babim Jarze koło Kijowa, lesie Rumbula pod Rygą, we Lwowie, Równem, Charkowie, Odessie, Wilnie i Kownie. Dokładne ustalenie liczby ofiar masowej eksterminacji jest niemożliwe przez to, iż większość rozkazów wydawano ustnie, a masowe mordy na Żydach i komunistach były przeprowadzone przez ludność miejscową przed nadejściem Einsatzgruppen. Zachowały się jednak nieliczne fotografie oraz nagrania na zarejestrowane na taśmie filmowej. Ofiary były rozstrzeliwane, zamęczane i katowane na śmierć, a ich ciała grzebane w masowych grobach.


Przywódcy SS zaczęli się obawiać, że skala rzezi, którą przeprowadzali ich ludzie, może źle wpłynąć na ich zdrowie psychiczne. Zaczęli zatem eksperymentować z alternatywnymi metodami zabijania, np. gazowaniem ludzi w specjalnie do tego celu przystosowanych ciężarówkach, jakich później używano w obozie zagłady Kulmhof (od grudnia 1941) oraz w Bełżcu w początkowej fazie funkcjonowania obozu.

Gazowanie ofiar w samochodach dostawczych nie zakończyło się pełnym sukcesem, ponieważ ich użycie było nie mniej stresujące dla Einsatzgruppen niż rzeź. Dodatkowo dochodziły jeszcze czynności opróżniania ciężarówek z ciał zamordowanych ofiar.

Nadszedł czas, aby przejść do nowej fazy zabijania, polegającej na doprowadzeniu ofiar do katów. Na przełomie 1941 i 1942 naziści wybudowali obozy na terenach okupowanych ziem Polski, których jedynym celem było zabijanie ludzi na skalę przemysłową. Obozy w Chełmnie, Bełżcu, Sobiborze i Treblince powstały w celu zamordowania setek tysięcy ludzi przy użyciu gazowego tlenku węgla. Znajdowały się one w gęsto zalesionych obszarach, z dala od centrów ludności. Były one jednak dobrze skomunikowane pod względem połączeń kolejowych. Już we wrześniu 1941 przeprowadzono eksperymentalne uśmiercanie „Cyklonem B” w Auschwitz. Następnym etapem ludobójstwa były już stacjonarne ośrodki zagłady. Co prawda Einsatzgruppen na wschodzie funkcjonowały praktycznie do 1944, ale największa ilość zbrodni popełniona została w pierwszej fazie inwazji na ZSSR, tj. w latach 1941–1942. Wyżej wymieniane wydarzenia miały bardzo duży, lecz nie wyłączny, wpływ na powołanie masowych ośrodków zagłady.


Einsatzgruppen in east
Einsatzgruppen massmurder
Einsatzgruppen execution


Zdjęcia archiwalne - domena publiczna. Jeżeli zostały naruszone prawa autorskie proszę o kontakt. Zdjęcia zostały umieszczone w celach informacyjnych, nie zarobkowych, ani zawierającej krypto reklamy.