Kulmhof - niemiecki obóz zagłady

Okres działania: 1941-1943 oraz 1944 -1945

Miejscowość: Chełmno nad Nerem, (niem. Kulmfof)

Szacowana liczba ofiar: 200 000 *

* - ze względu na bardzo małą liczbę ofiar, które przeżyły i złożyły zeznania po wojnie, jak i z powodu zniszczonej dokumentacji, a także działań Sonderkommanda 1005 zacierającego ślady zbrodni, szacunkowa liczna ofiar to około 200 000, w tym około 4000 Romów oraz niezliczona ilość Polaków, dzieci z Zamojszczyzny, dzieci z Lidic, oraz jeńców Armii Czerwonej. Śledztwo prowadzone po wojnie przez sędziego Władysława Bednarza z Sądu Okręgowego w Łodzi pozwoliło ustalić liczbę zamordowanych na 350 tysięcy. Najniższą, 152 tysiące ofiar, ustalono na procesie w Bonn w latach 60. XX wieku. Najbardziej prawdopodobną jest liczba około 200 tys. zamordowanych.

Komendanci

Herbert Lange

(1941 – III 1942)

Hans Johann Bothmann

(III 1942 - 1945)

Zarys Historyczny

Na miejsce pierwszego niemieckiego ośrodka masowej zagłady Żydów wybrano kompleks pałacowy w miejscowości Kulmhof am Nehr (Chełmno nad Nerem), przypominający Tötungsanstalt Pirna-Sonnenstein (Centrum Eutanazji Sonnenstein), gdzie dokonywano masowych mordów w ramach akcji T4. Chełmno nad Nerem stało się głównym miejscem masowej zagłady ludności żydowskiej z Kraju Warty oraz więźniów łódzkiego getta. Był to jedyny obóz zagłady, który funkcjonował w dwóch okresach, tj. 1941-1943 oraz 1944-1945.

Budowę obozu rozpoczęto jesienią 1941 pod dowództwem Herberta Lange, który jako uczestnik akcji T4 miał już doświadczenie w masowych mordach przy użyciu gazu. Został on również pierwszym komendantem obozu.

Pierwszy okres działalności datuje się na 8 grudnia 1941 do 11 kwietnia 1943. Eksterminacji dokonywano w samochodach – mobilnych komorach gazowych, przy użyciu gazu spalinowego. Po przyjeździe do wsi Kulmhof (Chełmno na Nerem) więźniowie pod pozorem kąpieli i dezynfekcji przed dalszą podróżą byli kierowani do rozbieralni w piwnicach pałacu. Nagie ofiary były bite i pędzone przędzone przez wąski korytarz, na którego końcu znajdowało się wejście do samochodu gazowego, do którego doprowadzony był wylot rury wydechowej silnika, a gazy spalinowe napełniały komorę. W hermetycznym wnętrzu śmierć następowała w ciągu 10-20 minut.

Następnie ciężarówki jechały do oddalonego o 4 kilometry Lasu Rzuchowskiego gdzie specjalne komando więźniów Waldkommando wyładowywało i grzebało ciała w masowych grobach, o długości od 60 do 230m. W tym czasie drugie komando specjalne - Hauskommando czyściło rozbieralnię, sortował ubrania, gromadził wartościowe przedmioty, które następnie wywożono w głąb rzeszy. W pierwszej kolejności wymordowano Żydów z okolicznych gett: Koła, Kowali Pańskich, Kłodawy, Izbicy Kujawskiej. Od stycznia 1942 rozpoczęto deportacje Romów z Łodzi, z tamtejszego obozu (Ziegeunerlager) utworzonego jesienią 1941, a następnie Żydów z getta łódzkiego oraz Żydów z Niemiec, Czech i Austrii, których jesienią 1941 osiedlono w Łodzi.

W marcu 1942 Herbert Lange został przeniesiony do RSHA, do pracy w Kripo, a jego następcą został Hans Bothmann. Latem 1942 na krótko wstrzymano eksterminację, ponieważ zaistniało zagrożenie epidemiologiczne. Rozpoczęto wydobywanie zwłok z grobów i palenie ich w polowych krematoriach. W Kulmhof pojawił się Paul Blobel wraz ze swoim Sonderkomando 1005. Ich zadaniem było zatarcie dowodów masowych mordów.

W marcu 1943 zapadła decyzja o likwidacji obozu. 11 kwietnia Esesmani opuścili teren obozu, wysadzając krematoria, a dzień wcześniej pałac służący za „przebieralnię”. Załoga obozowa pod dowództwem Hansa Bothmanna została wysłana na do Jugosławii.

W marcu 1944 do Chełmna powrócił Hans Bothmann ze swoimi ludźmi, przygotowując infrastrukturę obozową pod masowe deportacje i zagładę ludności żydowskiej z Kraju Warty. W okresie od 23 czerwca do 14 lipca 1944 przybyło z Łodzi dziesięć transportów Żydów. Zamordowano wtedy 7196 mieszkańców getta łódzkiego. Następnie akcję eksterminacyjną przerwano. Eksterminacji dokonywano w obrębie Lasu Rzuchowskiego, gdzie zbudowano baraki i przystosowano teren do przyjmowania kolejnych transportów ofiar.

We wsi pozostała część załogi Sonderkommando oraz grupa ostatnich żydowskich więźniów, przetrzymywanych w spichlerzu obok zburzonego pałacu. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945, w czasie ewakuacji, SS-mani dokonali ostatniej egzekucji pozostałych przy życiu 47 więźniów. Ze spichlerza wyprowadzono więźniów piątkami, mordując ich strzałami w tył głowy. Zdesperowani więźniowie, zamknięci w spichlerzu, podnieśli bunt, zabijając dwóch oprawców. Wtedy Niemcy podpalili spichlerz wraz ze znajdującymi się wewnątrz więźniami. Rozkaz wydał komendant Hans Johann Bothmann. Podczas tej akcji udało się przeżyć dwóm więźniom, tj. Szymonowi Srebrnikowi oraz Mieczysławowi Żurawskiemu.

Szacunkowa liczba ofiar to około 200 000, w tym około 4000 Romów oraz niezliczona ilość Polaków, dzieci z Zamojszczyzny, dzieci z Lidic, oraz jeńców Armii Czerwonej. Śledztwo prowadzone po wojnie przez sędziego Władysława Bednarza z Sądu Okręgowego w Łodzi pozwoliło ustalić liczbę zamordowanych na 350 tysięcy. Najniższą, 152 tysiące ofiar, ustalono na procesie w Bonn w latach 60. XX wieku. Najbardziej prawdopodobną jest liczba około 200 tys. zamordowanych.

Uciekinierzy i ocaleni z zagłady:

Niewiele wiadomo na temat uciekinierów z obozu. Przyjmuje się, iż z obozu uciekło minimum 11 więźniów. Jednak cokolwiek więcej można powiedzieć wyłącznie o 7 osobach, którym udało się uciec. Wojnę przeżyło 6 osób:

1. Szymon Srebrnik
2. Michał Podchlebnik
3. Abraham Rój
4. Mieczysław Żurawski
5. Jarchemiel Widawski
6. Icchak Justman
7. Jakub Grojanowski (Szlamek) - zginął w obozie zagłady w Bełżcu

Cichy bohater z Chełmna

Stanisław Kaszyński był polskim urzędnikiem samorządowym i społecznikiem w okresie II RP oraz wieloletnim sekretarzem gminy Chełmno. Był człowiekiem wykształconym, szanowanym i lubianym przez mieszkańców, ale potajemnie współpracował także z Polskim Państwem Podziemnym. W rejonie tym działały oddziały Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej (od 1942).

W styczniu 1942 Kaszyński podjął inicjatywę przekazania wiadomości na temat zbrodni popełnianych na Żydach w niemieckim obozie zagłady Kulmhof na Zachód. Jego list, który miał trafić do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Szwajcarii, został jednak przechwycony przez SS. W konsekwencji Stanisława Kaszyńskiego zatrzymano i uwięziono.

Po paru dniach, gdy wyprowadzono Kaszyńskiego pod eskortą, podjął próbę ucieczki, podczas której został zastrzelony. Miało to miejsce najprawdopodobniej 2 (lub 3) lutego 1942 w okolicach pałacu, ciało Kaszyńskiego zostało pogrzebane w nieznanym miejscu na terenie Lasu Rzuchowskiego gdzie w 1991 r odsłonięto monument upamiętniający Stanisława Kaszyńskiego

Żonę Stanisława Kaszyńskiego, Karolinę, która wówczas była w ciąży, deportowano do niemieckiego obozu dla kobiet w Łodzi, a następnie przeniesiono ją do więzienia Gestapo, gdzie została zamordowana. Stanisław i Karolina Kaszyńscy osierocili czwórkę dzieci, którymi po aresztowaniu matki zaopiekowała się przyjaciółka Karoliny, Cecylia Sońta.

Losy oprawców

Herbert Lange - pierwszy komendant obozu zginął pod koniec wojny, w walkach o Berlin.
Hans Bothmann - drugi komendant obozu powiesił się w kwietniu 1946 w swojej celi.
Walter Piller - zastępca komendanta, został skazany na śmierć przez polski sąd. Wyrok wykonano w 1949 roku.
Hermann Gielow - szofer samochodów śmierci, został skazany na śmierć przez polski sąd. Wyrok wykonano w 1951 roku.
Bruno Israel - żandarm, został skazany na śmierć przez polski sąd 1946 roku, wyrok zamieniono dożywotnie więzienie, zwolniony w 1958 roku.
13 członków załogi obozowej stanęło przed sądem w RFN latach 1962-1965. 8 z nich skazano na kary pozbawienia wolności od 7 do 13 lat.
W lipcu 2001 Henryk Mania (więzień z Fortu VII skierowany do Chełmna) został skazany na 8 lat więzienia za pomoc przy ludobójstwie.

Kalendarium wydarzeń

1941-12-08 ▪ Odbyła się pierwsza masowa egzekucja około 700 przybyłych dzień wcześniej Żydów z miejscowości Koło.

1941-12-17 ▪ Do obozu Kulmhof zostaje przewiezionych 975 Żydów z getta w Dąbiu – 920 osób ginie od razu

1942-01-16 ▪ Początek deportacji Żydów z łódzkiego getta do obozu Kulmhof

1942-01-17 ▪ Pierwsza grupa Żydów z Litzmannstadt zostaje zamordowana w obozie Kulmhof

1942-08-XX ▪ Początek transportów Romów do obozu Kulmhof

1942-09-XX ▪ deportacja Żydów z łódzkiego getta. Do Kulmhof zostaje wtedy przewiezionych około 15 700 mieszkańców getta

1943-04-01 ▪ Komando opuściło teren obozu Kulmhof, wysadzając krematoria.

1943-04-11 ▪ SS-Sonderkommando Kulmhof opuszcza Chełmno i zostaje skierowane do Jugosławii ramach jednostki Waffen SS Prinz Eugen

1944-06-23 ▪ obóz zagłady Kulmhof wznawia działalność. Eksterminacji dokonywano w obrębie Lasu Rzuchowskiego, gdzie zbudowano baraki i przystosowano teren do przyjmowania kolejnych transportów ofiar

1945-01-18 ▪ Ewakuacja obozu zagłady Kulmhof, w czasie której SS-mani dokonali ostatniej egzekucji załogi Sonderkommando

Powiązane Artykuły

Galeria Zdjęć

(kliknij / dotknij zdjęcie aby przejść do galerii)

Muzeum

Na terenie byłego obozu zagłady powstał pomnik (1964) oraz niewielkie muzeum, które otwarto 17 czerwca 1990 roku. W muzeum udostępniane są nieliczne przedmioty świadczące o dziejach tego terenu oraz kopie relacji i sądowych dokumentów powojennych, zachował się także spichlerz, który został odrestaurowany. W Lesie Rzuchowskim znajduje się m.in. pomnik, który reprezentuje „ścianę pamięci” z napisem: Pamięci Żydów pomordowanych w Chełmnie 1941–1945, oraz zostały zaznaczone istotne miejsca, takie jak mogiły, lokalizacja komór gazowych i krematoriów oraz Lapidarium żydowskich nagrobków.

Strona internetowa muzeum:
www.chelmno-muzeum.eu